آبخیز داری بدون برنامه؛ راهی برای فرار از قانون

مهندس حسین اکبری، مدیر بهره برداری و نگهداری از تأسیسات آبی و برق آبی شرکت آب منطقه ای مرکزی

امروزه با پیشرفت تکنولوژی و علوم مهندسی در شاخه‌های مختلف از طرفی و افزایش جمعیت و نیاز به تأمین غذا از سوی دیگر،  راهکارهای مختلفی نیز جهت بهره برداری از منابع آب  بوجود آمده است. در حالیکه تاکنون میزان بهره‌وری و آثار مثبت و منفی و تنش های مربوط به هیچ یک از این راهکارها مورد تحلیل و بررسی قرار نگرفته است.

امروزه آبخیزداری در کشور بعنوان یک راهکار جهت جبران،  مدیریت منابع آب و  همچنین حفاظت از آن  تلقی، اجرا و در محافل گوناکون مورد بحث قرار می‌گیرد.

در حالیکه آبخیزداری عبارت است از مدیریت منابع زیستی در یک حوزه آبخیز به گونه‌ای که امکان بهره‌برداری پایدار از این منابع فراهم شود و این منابع زیستی شامل آب، خاک، هوا، گونه های گیاهی و جانوری و اکوسیستم می شود،  اما بعضاً تحت عنوان آبخیزداری  تنها به ایجاد موانعی در مسیر حرکت اصلی آب می پردازند.

متأسفانه درکشور ما آبخیزداری و آبخوان‌داری از هدف اصلی خود که مدیریت منابع زیستی ست خارج  شده و تنها به دنبال جذب اعتبارات است و از آنجا که پروژه هایی محسوس بوده و در کوتاه مدت اجرا می‌شوند مورد اقبال عموم هستند.

از آنجاییکه اخذ مجوز برای یک لیتر آب از وزارت نیرو با دشواریهایی روبروست برخی افراد سودجو تحت عنوان پروژه آبخیزداری بدون اخذ مجوز صاحب چندین تا چند صد هزار مترمکعب آب می شوند.

پروژه های آبخیزداری به دو صورت سازه‌ای و غیر سازه‌ای ( بیولوژیکی ) اجرا می شوند و در عمل شاید نتوان آنها را آبخیزداری نامید.

۱.سازه‌ای

در سالهای گذشته تحت عنوان پروژه‌های آبخیزداری و بلحاظ سهولت اجرا این دست از پروژه ها و مورد توجه قرار گرفتن آنها توسط مردم مناطق مختلف، با احداث سازه های گابیونی با حجم ذخیره چند هزار تا چند ده هزار مترمکعب آب که اکثر آنها هم در مناطق کوهستانی ایجاد می شد نه تنها سبب تغذیه آب های زیرزمینی نمی شود بلکه تبخیر بسیار بالای آب را نیز در پی داشت.

حتی گاهی بهره برداری از این پروژه ها و تأسیسات بدون دریافت هیچگونه تخصیصی باعث جلوگیری از جریان مناسب آب به پایین دست برای حقابه بران و بهره برداران قدیمی شده و مشکلات زیست محیطی متعددی را نیز ایجاد کرده است.

در سالهای اخیر جهت احداث پروژه‌های آبخیزداری از مصالح بتن مصلح و یا سنگ و سیمان استفاده می شود  که با این  کار تا حدود زیادی از جریانات زیر قشری که توسط سنگ و سیمان صورت می‌گرفت کاسته و عملاً  باعث ذخیره آب در محدوده پشت سازه شده است، بطوریکه بهره‌برداران جدید بدون دریافت مجوز لازم،  اقدام به برداشت آب می کنند و حقابه بران پایین دست با مشکلات عدیده ای روبرو می شوند. این در حالیست که با اینگونه دخالت ها،  وزارت نیرو متهم به عدم توانایی مدیریت منابع آب می شود .

۲.غیر سازه‌ای (بیولوژیکی)

در این روش با استفاده از کاشت گیاهان بومی هر منطقه ضمن احیاء اراضی شیب دار باعث جلوگیری از فرسایش خاک شده و علاوه بر آن به ایجاد مراتع جهت چرای دام ها، تولید چوب و.. می‌پردازند و در این روش گیاهان کم آب بر و مقاوم به خشکسالی استفاده می شوند.

این در حالیست که  طی سالهای اخیر در این روش نیز بعضاً  افراد سودجو تحت عنوان احیاء اراضی و آبخیزداری اقدام به کاشت درختان مثمر و پر آب بر کرده و با تصرف اراضی در دامنه ها و ارتفاعات و احداث باغات ، در فصول خشک سال با پمپاژ غیر مجاز آب از رودخانه ها به باغداری می پردازند و این امر نیز سبب پایمال شدن حقوق حقابه بران در پایین دست شده است. لذا در این روش نیز بایستی کنترل لازم صورت پذیرفته تا از ایجاد تعهد جهت برداشت از منابع آب جلوگیری شود.

از جمله معایب پروژه‌های آبخیزداری می توان به جمع شدن و تبخیر آب، عدم جریان مناسب آب برای حقابه‌بران پایین دست، خاک نامناسب جهت کشاورزی و.. اشاره کرد. همچنین مزایایی چون جلوگیری از حرکت رسوبات و جلوگیری از افزایش سرعت جریان آب دارند. شاید بتوان گفت اگر این پروژه ها به طور صحیح مدیریت نشوند نه تنها مفید نیستند که ضررهای بی شماری نیز به همراه دارند.

لذا جهت مدیریت و ساماندهی پروژه های مذکور و جلوگیری از سوء استفاده های احتمالی و پایمال شدن حقوق حقابه بران موارد زیر پیشنهاد میگردد:

۱-تشکیل کارگروهی در وزارت نیرو جهت ساماندهی  پروژه های قبلی

۲-کلیه پروژه های آبخیزداری  انجام شده مورد بازبینی قرار گرفته و در صورت نیاز حتی تخریب گردد تا از بروز مشکلات اجتماعی در پایین دست و حتی کاهش منابع آب زیرزمینی بدلیل عدم تغذیه  مناسب  و افزایش سطح تبخیر در دریاچه ها جلوگیری شود.

۳- مطالعات هرگونه پروژه ی آبخیزداری قبل از احداث به تصویب وزارت نیرو و اداره کل محیط زیست رسانده شود تا علاوه بر اخذ مجوز تخصیص نیاز های زیست محیطی نیز در نظر گرفته شود.

۴-هرگونه تغییر در الگوی کشت در اراضی شیب دار تحت عنوان آبخیزداری با تصویب کارگروه استانی صورت گرفته تا از گونه های گیاهی  مقاوم به خشکسالی و با ارزش افزوده بالا استفاده گردد.و در آینده بعد از بهره برداری نیازی به منابع آب جهت حفاظت از آنها ایجاد نگردد

۵-از واگذاری اراضی به اشخاص جلوگیری و بصورت روشهای اجاره و یا B.O.T   در اختیار قرار داده شود.

۶- در صورت واگذاری اراضی به اشخاص به شرط دریافت محصول و تعهد تولید صورت پذیرد.