آب مجازی؛ آبی که به چشم نمی‌آید

به گزارش برقآب و  پایگاه اطلاع‌رسانی وزارت نیرو (پاون)، مدیرکل مدیریت مصرف، خدمات مشترکان و کاهش هدر رفت شرکت آب و فاضلاب کشور  در یاداشتی به موضوع آب مجازی پرداخت و نوشت: امروزه اهمیت و جایگاه آب در بحث توسعه پایدار، بر کسی پوشیده نیست. در مناطق خشک و نیمه خشک جهان که کشور ما هم در شمار آن مناطق قرار دارد، مدیریت صحیح و بهینه آب (به ویژه آب کشاورزی که بیش از ۹۰ درصدآب قابل استحصال کشور در این بخش مصرف می‌شود) اهمیتی مضاعف می‌یابد. در این راستا، مفاهیم متعددی ارائه شده و هر یک برآنند تا از منظری متفاوت میان تولید و مصرف آب رابطه‌ای برقرار کنند که یکی از این مفاهیم “آب مجازی” است.
آب در سطح جهان به ویژه در سال‌های اخیر، مفهوم آب مجازی در بسیاری از کشورها برای برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری‌های کلان اقتصادی و کشاورزی از اهمیت زیادی برخوردار شده است و چون امکان تجارت آب به لحاظ حجم و قیمت آن وجود ندارد، کشورهای کم آب و پرجمعیت جهان، سرانجام مجبور شده‌اند که در بحث صادرات و واردات کالاها با در نظر گرفتن میزان آب مجازی مصرفی آنها، تمهیدات مناسبی به کار گیرند و خود را از تولید محصولات آب دوست که منجر به فشار بر منابع آبی کشور می‌شود، آزاد و رها سازند.

با توجه به بحران شدید کمبود آب در سطح جهان به ویژه در سال‌های اخیر، مفهوم آب مجازی در بسیاری از کشورها برای برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری‌های کلان اقتصادی و کشاورزی از اهمیت زیادی برخوردار شده است و چون امکان تجارت آب به لحاظ حجم و قیمت آن وجود ندارد، کشورهای کم آب و پرجمعیت جهان، سرانجام مجبور شده‌اند که در بحث صادرات و واردات کالاها با در نظر گرفتن میزان آب مجازی مصرفی آنها، تمهیدات مناسبی به کار گیرند و خود را از تولید محصولات آب دوست که منجر به فشار بر منابع آبی کشور می‌شود، آزاد و رها سازند.
آب مجازی برای اولین بار توسط تونی آلن در سال ۱۹۹۴مطرح شد و به مقدار آبی گفته می‌شود که طی فرآیند تولید یک کالا (خدمت) یا یک فرآورده کشاورزی، مصرف می‌شود تا به مرحله تکامل برسد و مقدار آن معادل جمع کل آب مصرفی در مراحل مختلف زنجیره تولید از لحظه شروع تا پایان است. “آب مجازی” به صورت مجازی و نه واقعی، در درون محصول وجود دارد (نهفته است). آب مجازی با تعابیر “آب تعبیه شده” یا “آب برونزا (با منشا خارجی) ” نیز نامیده می‌شود. تعبیر “آب با منشا خارجی” به این واقعیت اشاره دارد که واردات آب مجازی به یک کشور به معنی استفاده از آبی است که برای کشور وارد کننده، خارجی محسوب می‌شود؛ آب با منشا خارجی با آب درونی (ملی) یک کشور جمع می‌شود.<br />در یک تعریف کمّی دقیق‌تر از آب مجازی عمدتاً دو رویکرد متفاوت پیشنهاد و به کار گرفته شده است: در رویکرد اول، محتوای آب مجازی به صورت حجم آبی که در واقعیت برای تولید محصول مورد استفاده قرار می‌گیرد، تعریف می‌شود. مشکلی که در این رویکرد وجود دارد، وابستگی حجم آب مصرفی به شرایط تولید از قبیل زمان و مکان تولید و راندمان مصرف آب است. به عنوان مثال مقدار آب مورد نیاز برای تولید یک کیلوگرم دانه در یک کشور خشک، دو یا سه برابر بیشتر از مقدار آب مورد نیاز برای تولید همان مقدار دانه در یک کشور مرطوب است.
در رویکرد دوم از دیدگاه مصرف کننده به جای تولید کننده استفاده شده و محتوای آب مجازی یک محصول به صورت زیر تعریف می‌شود: “مقدار آبی که برای تولید محصول در محلی که محصول مورد نیاز است، لازم باشد. ” این تعریف به طور ویژه با این سوال مرتبط است که: “اگر به جای تولید یک محصول در کشور، آن را از خارج از کشور وارد کنیم، چه مقدار در مصرف آب صرفه جویی خواهد شد؟ ” در این رویکرد، یک مشکل مطرح می‌شود و آن زمانی است که به علت شرایط اقلیمی یک کشور، امکان تولید یک محصول در داخل کشور وجود نداشته باشد و تنها از خارج از کشور وارد شود؛ به عنوان مثال محتوای آب مجازی برنج در هلند، که در داخل کشور تولید نشده و تنها وارد می‌شود، چه مقدار است؟

بررسی و ارزیابی مقدار آب مجازی یک کالا یا محصول، کار آسانی نیست؛ چرا که فاکتورهای زیادی بر میزان آب مصرفی در فرآیند تولید یک محصول تأثیر می‌گذارند. حداقل فاکتورهایی که در برآورد آب مجازی باید در نظر گرفته شوند، عبارتند از:
❖ مکان و بازه زمانی (چه سالی و چه فصلی) تولید
❖ نقطه اندازه‌گیری: به عنوان مثال در مورد تولید محصولات کشاورزی، این سوال مطرح است که اندازه‌گیری مصرف آب در نقطه برداشت آب صورت می‌گیرد یا در سطح زمین کشاورزی؟
❖روش تولید و بهره‌وری (راندمان) مصرف آب: در این زمینه، این سوال مطرح می‌شود که آیا آب هدررفته، در برآورد آب مجازی گنجانده شده است؟
❖ نسبت آب ورودی به محصولات واسطه به مقدار آب مجازی محصول نهایی
برای محاسبه مقدار آب مجازی محصولات (کشاورزی، صنعتی و غیره) لازم است کلیه منابع آبی که به صورت مستقیم یا غیرمستقیم (اعم از باران، آب سطحی یا آب زیرزمینی) در تولید محصول موثر بوده‌اند را در محاسبات مورد توجه قرار داد. به طور کلی متوسط میزان آب مجازی یک محصول می‌تواند به‌ صورت نسبتی از متوسط نیاز آبی به متوسط عملکرد آن محصول (مقدار محصول تولید شده) محاسبه شود:
میزان آب مجازی محصول در سال بر حسب مترمکعب بر تن
آب مجازی و بهره وری آب نسبت به هم رابطه معکوس دارند. طبق تعریف، بهره وری آب عبارتست از مقدار محصول تولید شده از واحد حجم آب و واحد آن معمولا کیلوگرم بر متر‌مکعب تعریف می شود، در حالی که آب مجازی، مقدار آب مصرف شده برای تولید مقدار معینی محصول را مورد توجه قرار می‌دهد و واحد آن لیتر بر کیلوگرم (یا مترمکعب بر کیلوگرم) است. به عبارت دیگر در بهره‌وری تاکید بر مقدار تولید از آب، و در آب مجازی برعکس، تاکید بر مقدار آب (مصرف شده) در تولید محصول است. بنابراین با افزایش بهره‌وری آب، مقدار آب مجازی در محصول یا کالای مورد نظر کاهش خواهد یافت و برعکس. با توجه به ارتباط آب مجازی و بهره وری آب، افزایش بهره وری آب در کشاورزی، می‌تواند به عنوان ابزاری کارآمد درصرفه جویی آب مجازی باشد.